นิคณฺฐนาฏปุตฺตวาทวณฺณนา

[177] จตฺตาโร ยามา ภาคา จตุยามํ, จตุยามํ เอว จาตุยามํฯ ภาคตฺโถ หิ อิธ ยาม-สทฺโท ยถา ‘‘รตฺติยา ปฐโม ยาโม’’ติ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.368)ฯ โส ปเนตฺถ ภาโค สํวรลกฺขิโตติ อาห ‘‘จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรน สํวุโต’’ติ, สํยมตฺโถ วา ยามสทฺโท ยมนํ สญฺญมนํ ยาโมติ กตฺวาฯ ‘‘ยตตฺโต’’ติอาทีสุ วิย หิ อนุปสคฺโคปิ สอุปสคฺโค วิย สญฺญมตฺถวาจโก, โส ปน จตูหิ อากาเรหีติ อาห ‘‘จตุโกฏฺฐาเสน สํวเรนา’’ติฯ อากาโร โกฏฺฐาโสติ หิ อตฺถโต เอกํฯ วาริโต สพฺพวาริ ยสฺสายํ สพฺพวาริวาริโต ยถา ‘‘อคฺยาหิโต’’ติฯ เตนาห ‘‘วาริตสพฺพอุทโก’’ติฯ วาริสทฺเทน เจตฺถ วาริปริโภโค วุตฺโต ยถา ‘‘รตฺตูปรโต’’ติฯ ปฏิกฺขิตฺโต สพฺพสีโตทโก ตปฺปริโภโค ยสฺสาติ ตถาฯ ตนฺติ สีโตทกํฯ สพฺพวาริยุตฺโตติ สํวรลกฺขณมตฺตํ กถิตํฯ สพฺพวาริธุโตติ ปาปนิชฺชรลกฺขณํฯ สพฺพวาริผุโฏติ กมฺมกฺขยลกฺขณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพนา’’ติอาทิมาห, สพฺเพน ปาปวารเณน ยุตฺโตติ หิ สพฺพปฺปกาเรน สํวรลกฺขเณน ปาปวารเณน สมนฺนาคโตฯ ธุตปาโปติ สพฺเพน นิชฺชรลกฺขเณน ปาปวารเณน วิธุตปาโปฯ ผุฏฺโฐติ อฏฺฐนฺนมฺปิ กมฺมานํ เขปเนน โมกฺขปฺปตฺติยา กมฺมกฺขยลกฺขเณน สพฺเพน ปาปวารเณน ผุฏฺโฐ, ตํ ปตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ ‘‘ทฺเวเยว คติโย ภวนฺติ, อนญฺญา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.258; 2.34; 3.199, 200; ม. นิ. 2.384, 398) วิย คมุสทฺโท นิฏฺฐานตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘โกฏิปฺปตฺตจิตฺโต’’ติ, โมกฺขาธิคเมน อุตฺตมมริยาทปฺปตฺตจิตฺโตติ อตฺโถฯ กายาทีสุ อินฺทฺริเยสุ สํยเมตพฺพสฺส อภาวโต สํยตจิตฺโตฯ อตีเต เหตฺถ ต-สทฺโทฯ สํยเมตพฺพสฺส อวเสสสฺส อภาวโต สุปฺปติฏฺฐิตจิตฺโตฯ กิญฺจิ สาสนานุโลมนฺติ ปาปวารณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อสุทฺธลทฺธิตายาติ ‘‘อตฺถิ ชีโว, โส จ สิยา นิจฺโจ, สิยา อนิจฺโจ’’ติ (ที. นิ. ฏี. 1.177)ฯ เอวมาทิมลีนลทฺธิตายฯ สพฺพาติ กมฺมปกติวิภาคาทิวิสยาปิ สพฺพา นิชฺฌานกฺขนฺติโยฯ ทิฏฺฐิเยวาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิโย เอว ชาตาฯ